Een nieuw Groot Verhaal om de drie crises van deze tijd te lijf te gaan

Toekomst – De Commissie Toekomst vond 130 vergeelde dossiers die samen een coherente visie op de toekomst bieden. Het moet echt anders, vindt Wouter van Dieren, één van de leden.

Als over enige tijd het land weer open gaat, staan we voor grote vragen. Hoe moet de economie zich herstellen? Wat moeten we met de volksgezondheid? Wat doen we met het klimaat, de stikstof, de luchtvaart?

Wie hoopt dat alles zich als vanzelf weer zal voegen, vergist zich. Afgelopen zomer pleitte de Dutch Sustainable Growth Coalition (DSGC), waarin grote Nederlandse bedrijven zich verenigd hebben, voor verandering. Zij weten zich gesteund door het Plan Bureau voor de Leefomgeving (PBL), de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), de Nederlandse Raad voor de Leefomgeving (NRLI). En in december bleek uit een enquête in de Volkskrant dat de ‘bestuurlijke elite’ van Nederland ‘een fundamentele economische en maatschappelijke omwenteling’ voor zich ziet.

De ingrediënten van dit nieuwe Grote Verhaal zijn bekend: de klimaatcrisis, het verlies van biodiversiteit en die andere plagen van deze tijd zoals armoede, honger en ongelijkheid. Covid-19 was de kanarie in de mijnschacht, die waarschuwde dat we grenzen zijn gepasseerd. Dat wordt zichtbaar in het massale uitsterven van insecten, vissen en andere diersoorten, het verlies van bodemvruchtbaarheid, het verdwijnen van de oerwouden, de verzuring van de oceanen, en – een vergeten hoofdstuk – het opraken van grondstoffen.

Marktfalen

De politiek zoekt het antwoord op deze grote vragen tot nu toe vooral in ‘meer marktwerking’. Maar de markt is nogal machteloos. Hoe kan het ook anders? Het pakket aan problemen en conflicten is juist een gevolg van marktfalen. Bovendien bestaat voor de meeste grote dossiers helemaal geen vraag vanuit de markt. Nederland bestendig maken tegen zeespiegelstijging is geen marktopdracht; net zo min als het herinrichten van de waterhuishouding – of die nu te droog of te nat is. En de landbouw zit al decennia in de knoop. En omdat er geen nieuwe Mansholt is opgestaan, wachten boeren op een langetermijnvisie die er maar niet komt.

Voor klimaatbeleid zijn miljarden aan investeringsgelden vrijgemaakt. Maar als het over de inhoud gaat, komt de markt niet verder dan windparken, zonnepanelen, warmtepompen en waterstof. Die investeringen gaan allemaal over energie, terwijl ze zouden moeten gaan over datgene waar die energie voor nodig is: productie, materialen, bouw, reizen, transport, voedsel, kleding. Het echte Grote Verhaal gaat over omzetting van energie en grondstoffen in dagelijkse welvaartsbehoeften.

Tot voor kort kwamen grondstoffen in de duurzame praatcircuits nauwelijks aan bod. Maar al in 1972 voorspelde de Club van Rome dat essentiële grondstoffen binnen een halve eeuw uitgeput zouden raken. Alom werd gedacht dat die rekensom een misser was, en het rapport werd terzijde geschoven. Maar we weten inmiddels beter. Het toenmalige WORLD 3 Rekenmodel (eerst van het Pentagon, daarna van Harvard/MIT) werd sindsdien uitgebreid tot WORLD 7 dat aan enkele Scandinavische universiteiten nu wordt doorgerekend.

De aardkorst is dik

En wat blijkt? De aardkorst is dik, er ligt nog voor honderden jaren aan essentiële grondstoffen in opgeslagen. Maar toch raken veel van die hulpbronnen binnen 5 tot 25 jaar op. Dat komt doordat de voorraden geen laaghangend fruit meer zijn, je kunt er niet meer bij. Ooit werd in een Chileense kopermijn 1.000 kilo rots verbrijzeld voor 1 kilo koper. Inmiddels moet voor een kilo koper 100.000 kilo rots worden weggeslagen. Ook kost het steeds meer (fossiele) energie om dezelfde hoeveelheid grondstof te winnen. Er komt een moment dat die winning niet meer rendabel gedaan kan worden.

Als de tekorten in zicht komen, zullen rooftochten ontstaan, confiscatie, prijsexplosies. Met het risico van een winner-takes-all. Die winnaar zal dan waarschijnlijk China heten, het land dat nu al een wereldwijde politiek van grondstoffenconfiscatie bedrijft, terwijl in Europa de alarmbellen nauwelijks rinkelen. De EU heeft niet meer dan een voorlopige aanzet gegeven voor een grondstoffenpolitiek, vooral met het oog op de ambities van de duurzame sector, en om een Chinees monopolie te weerstaan.

Veel van de zeldzaamste materialen zijn juist onontbeerlijk voor de overgang naar een duurzame samenleving. Ze worden gebruikt voor windturbines, magneten, batterijen, zonnepanelen, elektrisch transport en halfgeleiders. De industrie houdt in zijn investeringsplannen te weinig rekening met dit nieuwe fenomeen. Daar is de gangbare opvatting dat innovatie een panacee is waarmee alle beperkingen kunnen worden opgeschort. Maar dat is een illusie. Op is in veel gevallen ook echt op, vervanging is vaak niet mogelijk.

Hoe nu verder? Tussen 1980 en 1984 werd de Commissie Wagner ingesteld om een toekomstbestendig sociaal contract te maken, het latere Akkoord van Wassenaar. Wij, een groep oud-bestuurders, wetenschappers en mensen uit het bedrijfsleven, hebben Wagner II opgezet. We noemen onszelf de Commissie Toekomst.

130 dossiers

Veel van wat hierboven beschreven wordt, is helemaal niet nieuw. We zijn de archieven doorgegaan en vonden zo’n 130 dossiers die liggen te verstoffen in boekenkasten en bureaulades en die opgeteld de weg naar een Toekomst Akkoord kunnen wijzen. Voorbeelden zijn dossiers over industriepolitiek en grondstoffenpolitiek, een neo-Mansholtisch ontwerp voor de landbouw, een systeem van langetermijngaranties voor risicovolle duurzame investeringen, herinrichting van het landschap, grootschalige natuurplannen, wetgeving om industriële symbiose te faciliteren, andere verkeersmodellen, en drastische ideeën om deze interventies maatschappelijk te doen landen, zoals een basisinkomen en Keynesiaanse staatsinterventies.

Wij pleiten, in navolging van het succesvolle Franse burgerberaad over klimaatbeleid, voor Toekomst Dialogen over dit thema. Dit is een oproep om op basis van de vergeten dossiers te komen tot een Toekomst Conventie, eerst landelijk, daarna per provincie. Met dit Toekomst Akkoord kunnen we de drie crises van dit moment – klimaat, biodiversiteit en grondstoffen – te lijf gaan. Dit moet leiden tot een nieuw Groot Verhaal. Want één ding staat vast, het moet nu ‘echt anders’.

De Commissie Toekomst is een privaat initiatief van onder anderen Jan Peter Balkenende (hoogleraar en oud-premier) Wouter van Dieren (Club van Rome), Theo Henrar (voormailig ceo TATA Steel Nederland), Herman Mulder (SDG-Chapter), Eric Jan Tuininga (emeritus hoogleraar VU) en Rein Willems (oud-senator CDA).

Wouter van Dieren is lid van de Club van Rome en oprichter en oud-directeur van duurzaamheidsforum Springtij.

Dit artikel is op 25 maart 2021 gepubliceerd in het NRC Handelsblad